لبنیات صنعتی و افزایش مشکلات هورمونی در زنان باردار

مقدمه

بارداری یکی از حساس‌ترین دوران زندگی زن است؛ زمانی که تعادل هورمونی مادر، تغذیه و محیط در کنار هم سرنوشت رشد جنین را شکل می‌دهند. در سال‌های اخیر بحث‌های زیادی دربارهٔ اثرات مصرف لبنیات صنعتی — از شیر پاکتی و ماست صنعتی تا پنیرهای فراوری‌شده — بر سیستم هورمونی زنان باردار مطرح شده است. در این نوشته به شواهد علمی موجود می‌پردازم: چه مولکول‌هایی در لبنیات وجود دارند که می‌توانند مسیرهای هورمونی را تحت‌تأثیر قرار دهند، چه ارتباط‌هایی بین مصرف لبنیات یا محصولات حیوانی و مشکلات هورمونیِ بارداری گزارش شده، و در کنار آن چگونه می‌توان با انتخاب‌های غذایی مناسب از منابع گیاهی، هم نیازهای تغذیه‌ای را تامین کرد و هم ریسک‌ها را کاهش داد.

۱. چه چیزی در لبنیات صنعتی هست که ممکن است بر هورمون‌ها تأثیر بگذارد؟

سه مکانیسم اصلی که در ادبیات علمی دربارهٔ تأثیر لبنیات روی سیستم هورمونی مطرح شده‌اند عبارت‌اند از:

1. افزایش IGF-1 (Insulin-like Growth Factor-1): مصرف شیر و لبنیات با افزایش سطح سرمی IGF-1 ارتباط داده شده است. IGF-1 یک فاکتور رشد است که در متابولیسم گلوکز و پاسخ‌های هورمونی نقش دارد و در برخی مطالعات به عنوان عاملی که می‌تواند متابولیسم انسولینی را تغییر دهد و ریسک‌هایی مثل دیابت بارداری را تحت‌تأثیر قرار دهد، مطرح شده است. PMC+1
2. استروژن‌ها و استروئیدهای جنسی در شیر: گاو باردار (مثل هر پستانداری) مقادیر ناچیزی هورمون‌های استروژنی و پروژسترونی در شیر ترشح می‌کند. داده‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد مقادیر قابل جذب از استروژن‌های واردشده از طریق لبنیات ممکن است بر برخی شاخص‌های هورمونی تأثیر بگذارد (اگرچه نتایج مطالعات انسانی مستقیم و قطعی نیست و در برخی گزارش‌ها اختلاف وجود دارد). PubMed+1
3. آلودگی‌های محیطی و مواد مختل‌کنندهٔ غدد درون‌ریز (EDCs): محصولات صنعتی (پلاستیک‌ها، مواد بسته‌بندی، فرایندهای صنعتی) می‌توانند به لبنیات آلاینده‌هایی مثل BPA، فتالات‌ها و آلاینده‌های چربی‌دوست (مثل برخی دای‌اکسین‌ها) وارد کنند که به عنوان مختل‌کننده‌های هورمونی شناخته می‌شوند و می‌توانند روی جنین و حاملگی اثر بگذارند. مطالعات مرورگر و آزمایشگاهی نشان داده‌اند که تماس پریناتال با EDCها می‌تواند منجر به تغییرات اپی‌ژنتیک و اختلالات هورمونی شود. PMC+1

۲. شواهد ارتباط بین مصرف لبنیات و مشکلات هورمونی/متابولیک در بارداری

باید تأکید کرد که شواهد همگن و قاطع دربارهٔ «لبنیات باعث ایجاد مشکل هورمونی در همهٔ زنان باردار می‌شود» وجود ندارد؛ اما چند پیام کلیدی از مطالعات موجود استخراج می‌شود:

• برخی مطالعات مشاهده‌ای و مرورها نشان داده‌اند که مصرف بالای غذاهای فوق‌پرداز (ultra-processed foods) — که شامل بسیاری از محصولات لبنی صنعتی و فراوری‌شده هم می‌شود — با افزایش ریسک دیابت بارداری (GDM) مرتبط است. این ارتباط احتمالاً از ترکیبِ کالری‌ زیاد، قند افزوده، چربی‌های اشباع و افزودنی‌های صنعتی ناشی می‌شود. PMC
• افزایش IGF-1 پس از مصرف لبنیات در مطالعات انسانی گزارش شده و IGF-1 با مسیرهای رشد و متابولیسم جنینی و مادرانه مرتبط است؛ تغییرات مزمن در این مسیر می‌تواند توازون هورمونی را جابه‌جا کند. این یافته‌ها به معنای اثباتِ علت و معلول مستقیم نیست اما یک مسیر بیولوژیک محتمل نشان می‌دهد. PMC+1
• شواهدی از جذب استروژن‌های لبنی و اثر آن بر شاخص‌های هورمونی (در مردان و کودکان) گزارش شده؛ در بارداری هم نگرانی دربارهٔ معرضهٔ جنین به مواد فعال زیستی وجود دارد، هرچند نتایج مطالعه‌ها دربارهٔ خطر بالینی مستقیم متناقض است و نیاز به پژوهش‌های بزرگتر و طراحی‌شده‌تر دارد. PubMed+1

به بیان ساده: لبنیات به‌طور بالقوه مسیرهای هورمونی (مثلاً از طریق IGF-1 یا ورود استروژن‌ها یا آلودگی‌های محیطی) را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند؛ این تأثیرات در برخی مطالعات با پیامدهای متابولیکی نامطلوب مانند افزایش ریسک GDM همگام بوده‌اند، ولی برای تعمیم قطعی به همهٔ زنان باردار نیاز به دادهٔ بیشتر و کنترل‌شده‌تری هست.

۳. مضرات مصرف محصولات حیوانی در دوران بارداری (که به هورمون‌ها مرتبط‌اند)

در کنار لبنیات، مصرف محصولات حیوانی — بویژه گوشت‌های قرمز و فرآوری‌شده و غذاهای فوق‌پرداز — می‌تواند ریسک‌های زیر را افزایش دهد:

• افزایش ریسک دیابت بارداری: مطالعاتی ارتباطی بین مصرف گوشت قرمز / فرآوری‌شده و افزایش خطر GDM نشان داده‌اند (هرچند نتایج میان جمعیت‌ها متفاوت است). Nature+1
• بار اضافی چربی‌های اشباع و التهابی: رژیم‌های سرشار از چربی‌های اشباع و کالری بالا می‌توانند حساسیت به انسولین را کاهش دهند و مسیرهای هورمونیِ مرتبط با متابولیسم را مخدوش کنند.
• افزایش مواجهه با آنتی‌بیوتیک‌ها و هورمون‌های رشد (در برخی روش‌های پرورشی): در برخی کشورها استفاده از هورمون‌ها یا آنتی‌بیوتیک‌ها در دامداری می‌تواند منجر به ورود مقادیر اندکی از این مواد به فراورده‌های حیوانی شود (شدت و اثر بالینی این ورود در مناطق و محصولات مختلف متفاوت است و نیاز به بررسی نمونه‌به‌نمونه دارد).

نکتهٔ کلیدی: «مقدار»، «نوع‌ِ فرآورده» و «شیوهٔ تولید/فرآوری» اهمیت دارند؛ لبنیات خام، لبنیات از گاوهای باردار، محصولات بسیار فرآوری‌شده و بسته‌بندی‌های نامطمئن ممکن است ریسک را افزایش دهند.

۴. آیا حذف کامل لبنیات لازم است؟ — رویکرد متعادل و ریسک‌ها

حذف کامل لبنیات در بارداری بدون برنامه‌ریزی می‌تواند منجر به کمبودهای تغذیه‌ای شود (مثلاً کلسیم، ویتامین B12، پروتئین با کیفیت، ریزمغذی‌های خاص). بنابراین:

• اگر تصمیم به کاهش یا حذف لبنیات گرفته شود، باید جایگزین‌های مناسب گیاهی و/یا مکمل‌ها در نظر گرفته شوند تا نیازهای مادر و جنین تامین بماند. مطالعات نشان می‌دهند رژیم‌های گیاهی خوب برنامه‌ریزی‌شده می‌توانند خطراتی مثل GDM و فشارخون بارداری را کاهش دهند اما نیاز به مراقبت برای جلوگیری از کمبود ویتامین B12، آهن و سایر ریزمغذی‌ها دارند. PMC+1
• همچنین کیفیت لبنیات مهم است: مصرف لبنیات کم‌فرآوری‌شده، ارگانیک (در جاهایی که قابل دسترسی و قابل اطمینان باشد)، و کاهش محصولات فوق‌پرداز می‌تواند ریسک را پایین بیاورد.

۵. منابع گیاهی مفید و مزایایشان در دوران بارداری

منابع گیاهی نه تنها می‌توانند نیازهای پروتئینی و کلسیمی را تأمین کنند، بلکه مزایای متابولیک و ضدالتهابی دارند که برای سلامت هورمونی مفیدند:

• سویا و محصولات آن (شیر سویا، توفو): منبع خوب پروتئین و ایزوفلاون‌ها (فیتواستروژن‌ها) است. برخی مطالعات نشان داده‌اند که رژیم‌های حاوی سویا می‌توانند نشانگرهای متابولیک را بهبود دهند؛ با این حال مصرف بیش از اندازهٔ ایزوفلاون در بارداری نیاز به نظارت دارد و جایگزینی هوشمندانه و متنوع توصیه می‌شود. Healthline
• حبوبات (عدس، لوبیا، نخود) : پروتئین، فیبر، آهن گیاهی و ویتامین‌ها را فراهم می‌کنند و به کنترل قند خون و بهبود حساسیت به انسولین کمک می‌کنند. عدس به‌خصوص منبعی عالی برای پروتئین و فیبر است. Verywell Fit
• توفو (tofu) و سایر محصولات سویا به عنوان منبع کلسیم و پروتئین: توفوی تهیه‌شده با سولفات کلسیم می‌تواند کلسیم قابل‌توجهی تأمین کند؛ به‌شرطی که محصولات غنی‌شده یا منابع غنی کلسیم انتخاب شوند. Verywell Fit
• آجیل و دانه‌ها: منبع چربی‌های سالم، پروتئین و منیزیم؛ مصرف متعادل آن‌ها می‌تواند به سلامت هورمونی کمک کند.
• شیرهای گیاهی غنی‌شده (سویا، بادام، جو): اگر غنی‌شده با کلسیم و ویتامین B12/D باشند، می‌توانند جایگزینی مناسب برای شیر گاو باشند؛ ولی برچسب تغذیه‌ای را باید بررسی کرد. silk+1

۶. جدول مقایسهٔ نمونه‌ای: ارزش غذایی (حدودی) — ۱ واحد معمولی

توجه: جدول زیر مقادیر تقریبی بر مبنای منابع استاندارد تغذیه‌ای (USDA / گزارش‌های معتبر تغذیه‌ای) تنظیم شده و برای مقایسهٔ سریع است. اعداد ممکن است بسته به محصول و برند متفاوت باشند؛ همیشه برچسب تغذیه‌ای را کنترل کنید.

ماده (حجم معمول)	انرژی (کالری)	پروتئین (g)	کلسیوم (mg)	آهن (mg)	توضیح/منبع
شیر گاو (1 فنجان ≈ 240 ml)	≈ 150	≈ 8	≈ 300	0.1	منابع تغذیه‌ای مرجع؛ شیر منبع خوب کلسیم و B12 است. (Verywell Health)
شیر سویا (بدون شکر، 1 فنجان)	≈ 90–100	≈ 7–8	اگر غنی‌شده ≈ 200–300	0.6	شیر سویا غنی‌شده می‌تواند کلسیم و پروتئین مشابه شیر گاو فراهم کند. (Nutritionix)
توفو (100 g، firm، calcium-set)	≈ 100–180	≈ 8–22 (بسته به نوع)	≈ 350–860 (بسته به روش تهیه)	≈ 1–3	توفو منبع غنی پروتئین گیاهی و در صورت استفاده از نمک کلسیم، منبع کلسیم. (Verywell Fit)
عدس پخته (1 فنجان ≈ 198 g)	≈ 230	≈ 16–18	≈ 35	≈ 6–7	عدس منبع عالی پروتئین گیاهی، فیبر و آهن غیرهم. (Verywell Fit)

(منابع داده‌ها: USDA/FoodData و مقالات مروری/آماری ذکرشده در متن). FoodData Central+1

۷. توصیه‌های عملی برای زنان باردار (ترکیبی از شواهد علمی و ملاحظات بالینی)

۱. تنوع و تعادل غذایی را حفظ کنید. حذف کامل لبنیات بدون جایگزین مناسب می‌تواند منجر به کمبود کلسیم یا ویتامین B12 شود. اگر لبنیات را کم می‌کنید، منابع جایگزین کلسیم (توفو، سبزیجات برگ‌سبز جذب‌پذیرتر مثل کلم پیچ یا برگ چارد، دانه‌ها و محصولات غنی‌شده) و مکمل B12 را در نظر بگیرید. Verywell Health+1

۲. از محصولات بسیار فرآوری‌شده و بسته‌بندی‌شده کمتر استفاده کنید. داده‌ها نشان می‌دهند رژیم‌های غنی از غذاهای فوق‌پرداز با افزایش ریسک GDM مرتبط‌اند؛ بنابراین بهتر است غذاهای تازه و کم‌فرآوری‌شده انتخاب شوند. PMC

۳. در انتخاب لبنیات، به کیفیت توجه کنید. در دسترس بودن محصولات ارگانیک و با روش‌های پرورش مطمئن کمک می‌کند احتمال ورود برخی آلودگی‌های محیطی کاهش یابد؛ اما ارگانیک به‌تنهایی تضمین‌کنندهٔ نبود هرگونه مواجههٔ محیطی نیست.

۴. در صورت تصمیم به رژیم گیاهی یا کاهش شدید لبنیات، با متخصص تغذیه مشورت کنید. برای تعیین نیاز به مکمل‌ها (مثل B12، آهن، DHA) و تنظیم برنامهٔ غذایی متناسب با مرحلهٔ بارداری مشورت تخصصی ضروری است. PMC

۵. برچسب‌ها را بخوانید و محصولات غنی‌شده را انتخاب کنید. شیرهای گیاهی غنی‌شده با کلسیم و ویتامین D/B12 می‌توانند جایگزین مناسبی باشند—به شرطی که بدون قند افزوده انتخاب شوند. silk

۸. محدودیت‌ها و جای پژوهش بیشتر

تحقیقات در این حوزه پیچیده‌اند؛ بسیاری از مطالعات مشاهده‌ای هستند و نمی‌توان با قطعیت کامل علت و معلولی را اثبات کرد. نیاز به کارآزمایی‌های تصادفی‌سازی‌شده طولانی‌مدت و مطالعات آزمایشگاهی/اپی‌ژنتیک روی انسان‌ها برای روشن شدن دقیق مکانیزم‌ها و پیامدهای بالینی وجود دارد. همچنین تفاوت‌های جمعیتی، روش‌های دامپروری، تفاوت در محصولات لبنی (خام، پاستوریزه، فرآوری‌شده) و تفاوت در شیوهٔ اندازه‌گیری مواجهه (مقادیر استروژن‌ها، EDCها و غیره) باعث نتایج گوناگون می‌شود.

۹. نتیجه‌گیری 

• لبنیات صنعتی حاوی مولکول‌ها و پتانسیل‌هایی است که می‌توانند مسیرهای هورمونی را تحت‌تأثیر قرار دهند (مثلاً افزایش IGF-1، ورود استروژن‌ها، آلودگی‌های محیطی). شواهد نشان می‌دهد این مسیرها ممکن است با پیامدهای متابولیک بارداری مانند GDM مرتبط باشند، ولی قطعیت کامل وجود ندارد. PMC+2PubMed+2
• حذف کامل لبنیات بدون برنامه‌ریزی صحیح می‌تواند منجر به کمبود شود؛ انتخاب‌های آگاهانه (محصولات گیاهی غنی‌شده، توفو، حبوبات، آجیل) و مشورت با متخصص تغذیه بهترین راه است. Healthline+1
• کاهش مصرف محصولات بسیار فرآوری‌شده، افزایش مصرف غذاهای گیاهی کامل و توجه به کیفیت منابع غذایی می‌تواند هم نیازهای تغذیه‌ای را تأمین کند و هم ریسک‌های هورمونی/متابولیک را کاهش دهد. PMC+1

منابع 

(مهم: برای هر ادعای کلیدی در متن مرجع‌های زیر آورده شده‌اند؛ اگر نیاز دارید منبع‌ها را به سبک مرجع‌دهی APA/مرکزی‌شده ارائه کنم یا لینک‌های مستقیم فایل PDF قرار دهم، بگویید تا فهرست را بازفرمت کنم.)

1. Brantsæter, A. L., et al. (2012). Does milk and dairy consumption during pregnancy influence maternal and fetal outcomes? (مروری و مطالعه‌های مرتبط). PMC
2. Maruyama, K., et al. (2010). Exposure to exogenous estrogen through intake of milk: effects on gonadotropin and testosterone secretion. PubMed. PubMed
3. Rolfo, A., et al. (2020). Fetal–Maternal Exposure to Endocrine Disruptors. (مروری بر اثرات EDCs). PMC
4. Paula, W. O., et al. (2022). Maternal Consumption of Ultra-Processed Foods-Rich Diet and Risk of Gestational Diabetes Mellitus — meta-analysis / cohort data. PMC
5. Mazurkiewicz, D., et al. (2021). Circulating Insulin and IGF-1 and Frequency of Food … (مطالعات مرتبط IGF-1). PMC
6. Grgurevic, N., et al. (2016). Effect of dietary estrogens from bovine milk on blood … (مطالعه‌ای در خصوص استروژن شیر). ScienceDirect
7. Palma, O., et al. (2023). The Effects of Vegan Diet on Fetus and Maternal Health. (مروری بر تأثیر رژیم‌های گیاهی در بارداری). PMC
8. Field/مرجع‌های تغذیه‌ای و داده‌های غذایی (USDA FoodData Central; Nutritionix و منابع تغذیه‌ای مرجع) — برای ارقام ارزش غذایی شیر گاو، شیر سویا، توفو، عدس و غیره. FoodData Central+2Nutritionix+2
9. Verywell Health — «۱۲ غذای با کلسیم بیشتر از یک لیوان شیر» (برای مثال‌های منابع غنی کلسیم گیاهی و مقایسه‌ها). Verywell Health

برای مطالعه بیشتر

Factory Farming: Cruelty for Humans, Animals and the Planet

Animals

Environment

Humans

Take Action

https://www.linkedin.com/company/Vegland/

https://virgool.io/VegLand

Home

https://www.instagram.com/mehravamag/